BERAJAH BASA ALUS SASAK
Oleh: Lalu Ahmad
Jamali, S.Pd
Basa Sasak sino tekadu leq gumi Lombok.
Araq telu kelueq tingkatanna. Saq pertame teparan aran basa biasa (misalna
aku,aoq, kamu, ante dll.. ), kedue basa madya (misalna side, tabe
dll..), basa saq ketelu basa utami (base alus). Araq masih basa saq
kasar, laguq basa sine ndeqna cocok tekadu ngeraos sengaq maraq ongkat dengan
sili ato gedek. Lamunta jari dengan sasak harus betutur sopan maraq ongkat
seloka (semboyan) “Bewacan manis betingkah halus beradat tindih”, lamunta mele
jari dengan solah, wajipta ngeraos sopan dait batur, lebih-lebih ngeraos kance
dengan saq uah lingsir. Terus betingkah solah, gaweq pegawean saq ndeq
melenceng eleq agama dait adat, adenta ndaq teparan “dengan ndeq naon adat”.
Mawinan niki, lamunta ndeq mele teparan dengan saq ndeq naon adat, silaq
teberajah ngadu basa alus. Lamunta uah biasa ngadu basa alus, Insya Allah gen
molus doang pengelampan idup.
A. Basa alus saq girang tekadu:
Titi
tate : aturan
Tertip
tapsile : sopan santun
Base
krame : budi bahasa
Alan/nurgehe : permisi
Ampure/ampurayan : maaf
Dane
: Tuan
Silaq/daweg
: ayo,mari
Ican
: beri,kasih
Icanin : berikan
Tunas : minta
Lumbar/margi
: pergi
Mantuk
: pulang
Rawuh
: datang
Simpang
: mampir
Ngeranjing
: masuk
Ngadeq
: berdiri
Melinggih/melungguh : duduk
Munggah
: naik ke atas berugak/sholat
Singit
: sembunyi
Mesingit
: bersembunyi
Mensare
: tidur
Mentangi
: bangun tidur
Pendikayang
: suruh
Tendikayang
: disuruh
Ngelanjar
: merokok
Lanjaran
: rokok
Nyedah
: makan daun sirih
Suar
: lapar
Wareg
: kenyang
Medahar/majengan/nade:
makan
Luaran
: selesai
Nyandang
: cukup
Jangan tade/darang:
lauq paoq
Pacetan
: teman kopi (semacam kue)
Ngimbuh
: tambah
Imbuhan
: tambahan
Pungkuran
: belakangan
Bekesedi
: buang air
besar
Belemer
: buang air
kencing
Ngadeq
: berdiri
Matur
: memberi tahu
Aturang
: berikan
Ngaturang
: memberikan
Matur
pewikan: permakluman
Mecunduk
:bertemu
Kepanggih
: bertemu
Mesiram
: mandi
Meke
: becermin
Mecacap
: bekejames
Ngandike
: mengatakan
Pangendike
: ucapan
Ngemban
: pembawa
amanat
Ngerencanin
: merepotkan
Sampunang
: tidak
perlu/jangan
Pamitang
: meminta
Ngelunsur
: meminta
Ngewedang
: minum kopi
Puput (puputang)
:selesai/tamat
(tamatang)
Besermin
: menangis
Serminang
: melihat
Sungkan/serdeng
: sakit
Kinyam
: sehat
Pulih
: dapat
Pulih
tuturan : dapat cerita
Upakcara
: upacara
Menggah/duka
: marah
Kalih
kayun : tersinggung
Kiat
: tertawa
Kemos
: tersenyum
Kayun/suke
: suka
Pekayunan
:kemauan/keinginan
Doe
: milik
Doeang
: yang memiliki
Tegamel/tegading
:dipegang (dikuasai)
Beparas
: bercukur
Merangkat/mejangkep:
menikah
Bekarye
:bekerja,pesta
(begawe)
Bebaos
: sedang
bicara
Tebaosin
: dibicarakan
Tebaosang
:sedang
dibicarakan
Memaos
: membicarakan/
membaca
Paosan
: bacaan
Pepaosan
: tempat membaca
Pemaos
: pembaca
Belamak
: bertikar
Simpuh
: bersila
Lamak
: tikar
Wikan
: tahu
Wikanang
: mengetahui
Merengu
:mendengarkan
Mengedengin
: mendengarkan
Iling
: ingat
Basen
: perkataan
Gumanti
: sengaja
Antos
: tunggu (boleh untuk pribadi dan orang lain)
Ngantos
: menunggu
Teantosin
: ditungguin
Pamit
: mohon diri/tidak
setuju
Nyupne
: bermimpi
Hendawegan pisan:
mohon kiranya
Kekirangan
: kekurangan
Pangartike
: pengertian
Ngayahin
: meladeni
Meneng
: diam
Onang
: berwenang
Nyaluk
: nyusul
Iring
: ikut
Ngiring
: mengikuti
parek
: menemui
teparekin
: ditemui
Raris/gelis
:
lanjutkan/cepat
Sede/ninggal
: meninggal
Kapetek
: dikuburkan
Tepetek
: tekubur
Layon
: mayit
Suargi/melekat
: almarhum
Kepaten
: kematian
Awinan
: sebabnya
Mawinan
: oleh sebab
Gadingan
: ambil
Tampi
: menerima
Ngaturang
: memberikan
Metaken
: bertanya
Urip
: hidup
Anom
: muda
Lingsir
: tua
Jeneng
: rupa
Bejeneng
: berupa
Tepejeneng
: dirupakan
(dibentuk)
Penjenengan
: saselepan (keris)
Temargiang
: diberlakukan/
dilaksanakan
Tiang/dewek
: saya, aku
Pelinggih/pelungguh:
kamu
Pelinggih senamian:
kalian semua
Napi
: apa
Sampun napi
: bagaimana
Saking
hendi : darimana
Sampun
:
sudah/telah
Inggih
: ya
Nenten/boten
: tidak
Wenten/wonten
: ada
Nenten
man : belum
Niki
: ini
Nike
: itu
Mangkin
: sekarang
Antuk
: oleh
Ring
: di
Maring
: kepada
Dumeteng
: kepada
Arep
: depan/mau
Pungkur/pedek
: belakang/dekat
Kiwe
: kanan
Tengen
: kiri
Sareng(bareng)
: dengan (bersama)
Malih
: lagi
Munapaat
: manfaat
Menawi
: barangkali
Pasengan
: nama
Kesengan
: disuruh
Dine
: hari
Sasih
: bulan
Warsa
: tahun
Sanak
: saudara
Ninik
: nenek
Kakiq
: kakek
Bije
: anak
Bije
sanak :
sanak saudara
Selakiq
: suami
Sebiniq/rabi
: istri
Laki
: lelaki
Bini
: perempuan
Dastar
: sapuk
Tampek
: kain
Kuace
: baju
Kampuh
: selimut
Ulung
: hitam
Kain
ulung
: kain hitam
Alas cokor
: sandal
Calung
: kaca mata
Peragayan/rage
: tubuh
Tendes
: kepala
Jate
: rambut
Karne
: telinga
Penyerminan/penyingakin:
mata
Sumuran
: hidung
Pejarupan
: muka
Sirat
maye
: alis
Rawis
: kumis/jenggot
Petitis
: kending
Pageran
: gigi
Lati /layah
: lidah
Mulut
: sungap
Punggalan/jongge/penggep:
leher
Sipaq
: pundak
Semugik
: susu
Bosang
: perut
Puad
: pusar
Gading
: tangan
Empu
: ibu jari
Cokor
: kaki
Gedeng
: rumah
Puri
: istana
Kuri
: gerbang
Lanjaran
: rokok
Oleman
: undangan
Sedah/kinang
: daun sirih
Pecawisan
: pelocok
daun sirih
Pecandangan/pelabuan:penginang
(tempat daun sirih)
Pesarean
: tempat tidur
B. Conto kalimah:
1. Pak guru lumbar aning Paok Pampang.
2. Inaq tiang Kenyeken melinggih leq batu.
3. Baloq Semet kayun gati nyedah.
4. TGH.Lalu Azhari girang munggah leq masigit.
5. Ibu Kepala Sekolah tumbas buku leq Cakra.
6. Daweg, ngiring simpang leq pondok tiang.
7. Sai iring pelinggih aning Dasan Bawaq?
8. Pak Budiono burung rauh tipak SMP Darul
Hamidin.
9. Kakak tiang nenten man wikan besepeda motor.
10. Tiang tependikayang isiq Mamiq pesilaq pelinggih zikir bareh kemalem.
11. Sampun napi kabar mamiq?
12. Kakiq tiang kenyekenna ngayahin temoe leman Pedaleman Padamara.
13. Mamiq girang paos takepan leq berugaq malem-malem.
14. Sampunang pelungguhda kalih kayun lamun tiang pamit
bejulu.
15. Niniq tiang nenten iling pasengan pelungguhda sanak.
16. Bau tiang pamitang lanjaran doe sebiji?
17. Pageran kakak tiang beloang beleq gati.
18. Ampurayan, nenten araq jari pacetan sanak.
19. Inaq tiang nenten puput sekolah dasar.
20. Upakcara sorong serah aji krama masihn temargiang leq Desa Padamara sampe mangkin.
C. Aturan ngadu basa alus
Lueq batur sasak masih ndeqman tepeng ngadu basa alus, maraq misalna kaduang
diriq basa alus. Sengaq basa alus sino tekadu tipaq dengan lain. iye jari tanda
ta hormat tipaq dengan saq kancenta ngeraos ato bekarante. Ngumbe sebabna
ndeqna kanggo alusang diri kadu basa alus? Sengaq lamunta alusang diriq,
bermakna petaeq (tinggiang) diriq, sapih kenen dait kasup diriq. Apalagi
leq dalam agama tesuruhta jari manusa saq bawaq tarung. Ndeqta kanggo ajum.
Lamunta uah bawaq tarung, ndaraq lai ne pelai malik, jari atas doang lai na.
Sine maksudna, lamunta hormat dengan, pastina dengan hormat ite endah. Jarin
dengan saq jari petaeq ite, ite jari petaeq dengan. Jarin saling petaeq.
Iye saq teparan saling hormat.
Conto kalimah saq kurang tepat:
1. Silaq menu, tiang lumbar juluq.
2. Pasengan tiang, Bahtiar.
3. Piran pelungguhda parek* malik?
Kalimah Saq kenaq!
1. Silaq menu, tiang lalo juluq atawe Silaq menu, tiang pamit juluq.
2. Aran tiang, Bahtiar.
3. Piran pelungguhda rauh malik?
(*Parek: menemui, conto kalimah: lemak bian kemalik parek pak guru).
